Как выживают детские писатели в Казахстане

Я выбрала эту тему, потому что она меня тригернула. Что значит «выживают»? Прямо картинка перед глазами: что-то вроде гетто, и в нем шатающимися тенями бродят исхудавшие детские писатели. Вернее, писательницы. Их катастрофически больше, чем писателей. (Буду здесь употреблять слова в пандан «выживают».) Конечно, они в этом гетто страдают от голода и безденежья. А еще от того, что их никто не знает и не печатают нигде. Впору снимать хоррор в стилистике Готтем-сити.

А теперь о том, как действительно живут в Казахстане те, кто пишет для детей. Я не сильно много таких людей знаю, но все они далеки от образа шатающихся от голода и непризнания теней.

Да, начнем с того, что на написании книг у нас денег не заработаешь, если ты не скандальное селебрити. Хотя и в этом случае не уверена, что тираж окупается. Но их точно так же не заработаешь и в России, и в других странах, если ты не Эдуард Успенский, не Андрей Усачев, не Эдуард Веркин, не Борис Акунин, не Алексей Иванов, не Джоан Роулинг, не Лиана Мориарти, не Стивен Кинг…

И не, простигосподи, А.Цыпкин. Но мы же о литературе говорим.

Однажды Айгерим Раимбекова, в бытность свою директором казахстанского частного издательства «Аруна» сказала мне: писатель должен быть обеспеченным. Это значит, у людей пишущих должен быть хороший тыл, финансовый и социальный. И у всех знакомых мне детских писателей Казахстана он есть. Да, на деньги с издаваемых книг не проживешь, поэтому у всех занятия, приносящие деньги. Как правило, это занятия творческие, так или иначе связанные с литературой, со словом, будь то преподавание, будь то работа в рекламном агентстве, будь то издательский бизнес, будь то копирайтерская или редакторская деятельность.

Теперь что касается безвестности и невозможности издаваться. Не будем прибедняться и натягивать на себя роль несчастных жертв равнодушной государственной машины. У кого есть талант, кто не сидит сиднем, кто пишет, развивается, заявляет о себе, тех печатают. Тех знают.

Знают прекрасную писательницу Тоню Шипулину, у которой вышел десяток отлично иллюстрированных и хорошо изданных книг в российских издательствах. Да, они более статусны, да, у них больше тиражи, и Тоня сразу же начала работать с россиянами. Зато последняя ее книга «Муха» выходит в нашем молодом издательстве Тентек. Ребята как раз специализируются на детской и подростковой литературе. А спектакль по книге Тони «Зефирный Жора» который сезон идет в популярнейшем алматинском театре АРТиШОК.

Знают талантливую Аделию Амраеву, лауреата российских литературных премий. Ее книги «Футбольное поле» и «Германия» тоже изданы в России.

Знают моих дорогих преподавателей по ОЛША Ксению Рогожникову и Елену Клепикову. В 2017 году в Казахстане при поддержке компании «Шеврон» вышли их книги: повесть для девочек «В ритме сальсы» Ксении Рогожниковой и приключенческая повесть-квест «Тайна синей паутины» Елены Клепиковой. В 2019 московское издательство опубликовало повесть "Кроль Королевы, или времена перемен", которую они написали в соавторстве. А в 2020 Шеврон снова поддержал дуэт Елены и Ксении, проспонсировав издание их книги «Карантинные человечки».

Пожалуй, самый известный проект сейчас в казахстанской литературе для детей – серия книг «Приключения Бату и его друзей» Лили Калаус  и Зиры Наурзбаевой. Дети и подростки эти книги читают, знают, любят.

Издательство Аруна решилось на опыт краудфандинга для издания «Казахстанских сказок» Юрия Серебрянского. Опыт оказался удачным. Книга выдержала два издания. И поскольку – это Аруна, издательство, которое специализируется на книгах для детей, «Казахстанские сказки» прекрасно изданы и проиллюстрированы известным художником Вячеславом Люй-ко. Презентации книги были и в Алматы, и в Астане.

И в СМИ, и в социальных сетях были рассказы о книге для подростков Фархата Тамендарова «Гончие псы», презентация ее прошла в крупном книжном магазине «Меломан». Также широко освещался выход книги Зауре Турехановой «Амина Туран в стране номадов».

Для малышей пишет сказки Агата Ниязова. Вот чьей энергией можно только восхищаться: сколько встреч с детьми и родителями она проводит, причем, организует их сама. Участвует в литературных конкурсах, собирает вместе детских писателей. Нет никого более далекого от образа «выживающего детского писателя», чем Агата.
Нет-нет, я далека от того, чтобы утверждать, что у нас все легко, и публикации по щелчку пальцев получаются. Но!
Есть Литературная Открытая Школа Алматы, где можно найти коллег по цеху, творческую среду и профессиональную обратную связь.

Есть казахстанский ежемесячный литературный онлайн-журнал Дактиль, который ищет и печатает талантливых авторов. С недавнего времени он двуязычный.
Есть литературный альманах LiterraNOVA, который под одной обложкой объединяет маститых и начинающих авторов.

Есть литературные премии Qalamdas и Алтын Калам. А в этом году добавилась еще премия Меценат.kz.

И это не все и не про всех. К сожалению, я не знакома с казахоязычными детскими писателями. А хочу их знать. И это одна из причин моего участия в нынешней резиденции.

•

Қазақстандық балалар жазушылары қалай күн көреді?

Мен осы тақырыпты таңдап алдым, себебі ол маған үлкен әсер етті. «Күн көреді» деген не өзі? Көз алдыма елестеттім: геттоға ұқсас бір жерде құр сүлдері қалған балалар жазушылары теңселіп жүр. Дәлдеп айтқанда, әйел жазушылар. Олардың саны еркектерге қарағанда әлдеқайда көп, шаш етектен деуге болады («күн көреді» деген сөз тіркесіне стиль жағынан үндес сөздерді қолданғым келеді). Әрине, олар бұл геттода аштықтан, жоқшылықтан қиналып жатыр. Олар танымал еместігінен, шығармаларын ешқайда жария алмайтындығынан да қиналады.  «Готтем-сити» стилінде хоррор түсірсең, қателеспейсің.

Ал енді балаларға арнап кітап жазғандар Қазақстанда қалай тұрып жатқанын айтып берейін. Мен ондай адамдарды көп тани бермеймін, бірақ олардың барлығы аштықтан теңселіп жүріп, танымалдылыққа ие болмағаны үшін өкпелеп отырған адамдарға мүлде ұқсамайды.

Иә, жанжалмен аты шыққан адам болмасаң, кітап жазып, көп ақша таппайсың дегеннен бастайық. Ондай адам болсаң да, кітап шығарып, шығындардың орнын толтыра алатының екіталай. Ресейде де, басқа елдерде де жағдай дәл сондай: Эдуард Успенский, Андрей Усачев, Эдуард Веркин, Борис Акунин, Алексей Иванов, Джоан Роулинг, Лиана Мориарти, Стивен Кинг секілді танымал жазушы болмасаң...

Және, құдай сақтасын, А.Цыпкин болмасаң... Бірақ біз әдебиет жайында сөз қозғап отырмыз ғой.

Бір күні қазақстандық жеке меншік «Аруна» баспасының сол кездегі директоры Әйгерім Райымбековамен әңгімелесе отырып, жазушылар ауқатты болуы керек деген пікірін естідім. Яғни оларға жазушылықпен айналысуға мүмкіндік беретін олардың басқа бір табыс көзі болуы керек. Және мен білетін қазақстандық балалар жазушыларында ондай табыс көзі бар. Әрине, кітап шығарып, мардымды табыс таба алмайсың, сондықтан таныстарымның барлығы басқа бір іспен айналысып жүр. Көбінесе бұл әдебиетке, сөзге, шығармашылыққа қатысты жұмыстар: оқытушылық, редакторлық қызмет, копирайтинг, жарнама агенттігінде немесе баспа бизнесінде басқа бір жұмыс.

Енді біз танымал емеспіз, шығармаларды жариялау мүмкін емес деген ойға тоқталайық. Қолымыздан түк келмейді деп өзімізді алдамай, бізге енжар қарайтын мемлекеттік жүйенің құрбанының рөлін ойнамай-ақ қояйық. Дарынды, пысық, еңбекқор, өздерін үнемі дамытып отыратын, көпшілік назарына ілігіп жүретін жазушылар мақсатына жетеді. Танымал болады.

Ресейлік баспалардан шыққан он шақты кітабы бар тамаша жазушы Тоня Шипулинаны оқырмандар жақсы таниды, оның кітаптары сапасы жағынан, безендіру жағынан да керемет. Иә, бұл кітаптар автордің мәртебесін көтерді, таралымдары жоғары болды, олардың арқасында Тоня ресейліктермен бірден жұмыс істей бастады. Дегенмен оның «Муха» атты жаңа кітабы елімізде жаңадан құрылған «Тентек» баспасынан шықпақ. Бұл баспа балалар мен жасөспірімдерге арналған кітаптарды шығарумен айналысады. Ал Тоняның «Зефирный Жора» («Зефирлі Жора») атты кітабының желісімен қойылған спектакль бірнеше жыл бойы танымал «АРТиШОК» театрында көрсетіліп келеді.

Ресейлік әдеби сыйлықтардың иегері дарынды Аделия Амраеваның есімі де қалың оқырманға белгілі. Оның «Футбольное поле» («Футбол алаңы») және «Германия» атты кітаптары Ресейде жарық көрді.

Алматылық ашық әдебиет мектебінде білім беретін аяулы ұстаздарым Елена Клепикова мен Ксения Рогожникованың есімдері де оқырман қауымға жақсы таныс. 2017 жылы «Шеврон» компаниясының қолдауымен Ксения Рогожникованың «В ритме сальсы» («Сальса ырғағында») қыздарға арналған повесі және Елена Клепикованың «Тайна синей паутины» («Көк түсті өрмекшінің торының құпиясы») шытырман оқиғалы квест-повесі оқырманға жол тартты. 2019 жылы олардың «Кроль Королевы, или времена перемен» («Патшайымның кролі, немесе өзгерістер заманы») атты бірлескен авторлықта жазылған кітабы мәскеулік баспасынан шықты. Ал 2020 жылы «Шеврон» Елена мен Ксенияның дуэтіне тағы да қолдау көрсетіп,  «Карантинные человечки» («Карантиндік кішкентайлар») кітабының шығарылуына демеушілік етті.

Қазіргі уақытта қазақстандық балалар әдебиетінде ең танымал жобалардың бірі – Лиля Калаус пен Зира Наурызбаеваның «Бату мен оның достарының бастан кешкендері» атты кітаптар сериясы. Балалар мен жасөспірімдер бұл кітаптарды жақсы таниды да, рақаттанып оқиды.

Юрий Серебрянскийдің «Казахстанские сказки» («Қазақстандық ертегілер») кітабын  шығару үшін «Аруна» баспасы краудфандинг тәсіліне жүгініп, жаңылыспады. Кітаптың екі басылымы болды. Балалар аудиториясымен жұмыс істей келе, «Аруна» оқырмандарына не қажет екенін жақсы түсініп, кітапты безендіруге белгілі суретші Вячеслав Люй-коны шақырды. Кітаптың таныстырылымы Алматыда да, Астанада да өтті. 

Фархат Тамендаровтың «Гончие псы» («Тазылар») атты жасөспірімдерге арналған повесінің тұсаукесері «Меломан» ірі кітап дүкенінде өтіп, кітапқа БАҚ-та мен әлеуметтік желілерде оң баға берілді. Сол сияқты Зәуре Төреханның «Амина Туран в стране номадов» («Әмина Тұран көшпенділер елінде») атты кітабының шығуы көпшілік назарын өзіне аударды.

Кішкентай оқырмандар үшін Агата Ниязова ертегілер жазады. Оның белсенділігі барлығын таңғалдырады: ол балалар мен ата-аналарымен көптеген кездесулер өткізіп, бұл кездесулерді өзі ұйымдастырады. Әдеби байқауларға қатысып, балалар жазушыларының басын қосуға тырысады. «Әрең күн көретін» балалар жазушысына мүлде ұқсамайтын адам болса, ол – Агата. 

Жо-жоқ, барлығы оп-оңай, кітабыңды тер төкпей шығара аласың деп айтпаймын. Бірақ!
Бізде Алматылық ашық әдебиет мектебі бар. Сол жерден қаламдастарды, шығармашылық ортаны мен кәсіби кері байланысты табуға болады.

Дарынды авторларды іздеп тауып, олардың шығармаларын жариялайтын «Дактиль» ай сайынғы онлайн әдеби журналы бар. Жақын уақыттан бері ол қос тілде шығады.

Бір мұқабаның астына танымал және бастаушы авторларды біріктірген LiterraNOVA танымал әдеби альманахы бар.

Qalamdas мен «Алтын Қалам» сияқты әдеби сыйлықтар бар. Ал биыл олардың қатарына Меценат.kz әдеби жүлдесі қосылды.

Әрине, бұл тізімді жалғастыруға болады. Өкінішке қарай, қазақтілді балалар жазушыларымен таныс емеспін. Танысқым келеді. Бұл менің биылғы резиденцияға қатысуымның бір себебі.

•

How children’s writers have to survive in Kazakhstan

I chose this topic because it’s triggered me. What does “survive” mean? I picture this: a ghetto, gaunt children’s writers are wandering about like shadows. They are women writers. Female writers are dramatically more numerous. (I will use the words that complement “survive” stylistically) In this ghetto, they must suffer from hunger and empty pockets. They live their miserable lives in oblivion and no publishers accept their writing. You could easily shoot a horror movie set in Gotham City.

And now, this is how those who write for children really live in Kazakhstan. I don’t know too many of such writers, but all of them are far from the image of hungry shadows in want of recognition.

Yes, the fact I should mention from the start is that one cannot possibly make ends meet writing books in Kazakhstan, unless you are a scandalous celebrity. And even in that case the sales are unlikely to cover the costs. But you can’t make money in Russia and other countries either, unless you are Eduard Uspensky, Andrei Usachev, Eduard Verkin, Boris Akunin, Alexei Ivanov, Joanne Rowling, Liane Moriarty, Stephen King...

Or, for God’s sake, A. Tsypkin. But that one is out of literary context.

Once Aigerim Raimbekova, when she was director of the Kazakhstan private publishing house Aruna, told me: a writer must be well-off. This means that people who write must have a safety net, financial and social. All the children’s writers I know in Kazakhstan have one. Yes, you can’t live on book sales revenue, so everyone has some jobs that bring in cash. As a rule, these are creative activities related to literature, to letters, such as teaching, or working in an advertising agency, or in a publishing house as a copy-writer or editor.

Now about obscurity and the lack of publishing opportunities. Let’s not show false modesty and pretend to be unfortunate victims of the indifferent state machine. Those with talent, who use their time wisely and write, develop, make themselves known, such writers get published. People know them.

They know the great writer Tonya Shipulina, who has published a dozen well-illustrated and well-designed books in Russian publishing houses. Yes, they have a higher status; yes, they can afford more print runs and have larger distribution networks, and Tonya immediately started working with Russians. However, her latest book “The Fly” will be released by our young local publisher, Tentek. They specialize in children’s and teenage literature. And the theater performance based on Tonya’s book “Marshmallow Zhora” has been on stage in the popular Almaty theater ARTiShOK for a few seasons already. The talented Adelia Amraeva, winner of Russian literary prizes, is also well-known. Her books “Football Field” and “Germany” were also published in Russia.

People know my dear teachers at OLSHA, Ksenia Rogozhnikova and Elena Klepikova. In 2017, their books were published in Kazakhstan with the support of Chevron: a novella for girls “In the Rhythm of Salsa” by Kseniya Rogozhnikova and an adventure story-quest “The Mystery of the Blue Cobweb” by Elena Klepikova. In 2019, a Moscow publisher released the novella “The Queen’s Crawl, or Times of Change,” which they co-authored. And in 2020, Chevron supported the duo of Elena and Ksenia again by sponsoring the publication of their book “Quarantine People.”

Currently, the most famous Kazakhstani children’s literature project may be a series of books called “The Adventures of Batu and His Friends” by Lily Kalaus and Zira Naurzbayeva. Children and teenagers read, know, and love their books.

Aruna publishing house has ventured to crowdfund “Kazakhstani Tales” by Yuri Serebryansky. The experience turned out to be successful. The book has had two editions. And since it was Aruna, a publishing house that specializes in books for children, “Kazakhstani Tales” was beautifully designed and illustrated by the famous artist Vyacheslav Luy-ko. The presentations of the book took place both in Almaty and Astana.

In mass media and social networks there were stories about Farhat Tamendarov’s book for teenagers, “Hound Dogs,” launched with a presentation in “Meloman,” a large bookstore in the center of Almaty. The release of Zaure Turekhanova’s book “Amina Turan in the Country of Nomads” was also widely covered in the press.

Agatha Niyazova writes fairy tales for small children. Her energy is admirable: she has many meetings with children and their parents, and she organizes them herself. She takes part in literary contests, brings children’s writers together. There is no one more distant from the image of a “surviving children’s writer" than Agatha.

No, no, I am not trying to say that it’s all peachy, and publications occur in the snap of a finger. But!

There’s the Open Literary School of Almaty, where you can meet your peers, a creative environment, and professional feedback.

There is the Kazakh monthly online literary magazine Dactyl, which seeks out and publishes talented authors. Recently it has turned bilingual.

There is the literary almanac LiterraNOVA, which unites venerable and novice authors under one cover.

There are literary prizes Qalamdas and Altyn Kalam. And another literary prize, Mecenat.kz, which emerged this year.

And this is by no means all and everyone. Unfortunately, I am not familiar with Kazakh-language children’s writers. But I want to get to know them. And this is one of the reasons I am participating in this residency.